δικτατορία

Η απολυταρχική άσκηση της εξουσίας, συνήθως καταχρηστικά, από ένα άτομο ή ομάδα ατόμων. Ιστορικά, ο όρος δ. καθιερώθηκε από την έκτακτη στρατιωτική εξουσία που καθιέρωσαν οι Ρωμαίοι την εποχή της δημοκρατίας, για να διασφαλίσουν την ενότητα και την ταχύτητα της διοίκησης σε σοβαρές περιστάσεις (πολεμικός κίνδυνος ή εξέγερση). H Σύγκλητος ζητούσε με ψήφισμα από τους υπάτους (Senatus consultum: videant consules ne quid respublica detrimenti capiat = ας φροντίσουν οι ύπατοι να μην συμβεί τίποτε που να βλάψει τη δημοκρατία) να εμπιστευθούν την ευθύνη της διακυβέρνησης στον γενναιότερο και εντιμότερο από τους πρώην υπάτους (consules). Ο δικτάτορας (dictator) συγκέντρωνε όλες τις εξουσίες της δημοκρατίας στο πρόσωπό του, ήταν ανεξάρτητος και ανεξέλεγκτος από τη Σύγκλητο και τερμάτιζε τη θητεία του μόλις εξέλειπε η αιτία για την οποία είχε διοριστεί. Η δ. σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να ξεπερνά σε διάρκεια τους έξι μήνες, όσο δηλαδή διαρκούσε συνήθως μια μεγάλης κλίμακας πολεμική επιχείρηση. Εκτιμάται ότι ο πρώτος δικτάτορας ονομάστηκε περίπου το 500 π.Χ., κατά τη διάρκεια των εμφυλίων πολέμων που επακολούθησαν την εκδίωξη των Ταρκινίων από τη Ρώμη. Μετά τον 3o αι. π.Χ. η δ. έπεσε σε αχρηστία· την επανέφεραν ο Σύλλας και ο Ιούλιος Καίσαρ, οι οποίοι όμως μετέβαλαν ριζικά τη λειτουργία της και τη χρησιμοποίησαν για πολιτικούς σκοπούς· καταργήθηκε με ειδικό νόμο από τον Σύλλα το 44 π.Χ. Στη σύγχρονη πολιτική ορολογία παρουσιάζεται πρόβλημα ορισμού της δ., γιατί ο όρος καλύπτει πολύ διαφορετικές πραγματικότητες. H δ. προσδιορίζεται σε σχέση με την ελευθερία και την αυταρχικότητα, που αποτελούν τους δύο πόλους με βάση τους οποίους καθορίζεται το είδος των πολιτικών καθεστώτων στη σύγχρονη πραγματικότητα. Σε άλλες προσπάθειες ορισμού της δ. λαμβάνεται υπόψη το θεσμικό στοιχείο: υπάρχει δικτατορικό καθεστώς όταν η πατροπαράδοτη ισορροπία των εξουσιών, που χαρακτηρίζει τη φιλελεύθερη δημοκρατία, ανατρέπεται. Ως αποτέλεσμα δημιουργείται μια συγκεντρωτική εξουσία, στην οποία η εκτελεστική και νομοθετική λειτουργία ασκείται από ένα πρόσωπο που εμπιστεύεται ορισμένες αρμοδιότητες σε μια αφοσιωμένη ομάδα ατόμων, σε ένα κόμμα που του είναι πιστό ή σε θεσμούς υποταγμένους στη θέλησή του. Ο όρος χρησιμοποιείται και για τον χαρακτηρισμό μιας μεθόδου διακυβέρνησης ή ενός τρόπου άσκησης της εξουσίας και της διοίκησης. Παράλληλα, γίνεται λόγος για δ. στις χώρες όπου, παρότι διατηρούνται οι παραδοσιακοί θεσμοί και τα πολιτικά πλαίσια, η εξουσία ασκείται με συγκεντρωτικό τρόπο και ουσιαστικά από ένα μόνο πρόσωπο. Με βάση τις περιπτώσεις που αναφέρθηκαν, η δ. σύγχρονου τύπου έχει περισσότερα κοινά στοιχεία με την τυραννία της αρχαίας Ελλάδας παρά με τη ρωμαϊκή δ. Οι μορφές άσκησης της δ. ποικίλλουν ανάλογα με τη χώρα, την ιστορική περίοδο ή τις γεωγραφικές ζώνες. Κατά γενικό κανόνα η δ. διαπνέεται από μια σταθερή ιδεολογία, συστατικά στοιχεία της οποίας είναι τις περισσότερες φορές ο εθνικισμός, που συχνά έχει σοβινιστικές ή και ρατσιστικές αποχρώσεις, η πίστη στην απόλυτη αποτελεσματικότητα της βίας, η άρνηση κάθε δημοκρατικής αρχής, η άρνηση των κυβερνώντων να μοιραστούν τις ευθύνες της διαχείρισης των κοινών με άλλους και να επιτρέψουν τον έλεγχό τους από τους κυβερνώμενους. Οι νομοθετικές συνελεύσεις, όταν υπάρχουν, είναι υποταγμένες, η αντιπολίτευση είναι φιμωμένη, ενώ οι αντιφρονούντες αντιμετωπίζονται με διώξεις και φυλακίσεις. Το σύστημα των κομμάτων αντικαθίσταται από ένα μοναδικό κόμμα, de jurede facto, που χαρακτηρίζεται από υψηλό επίπεδο συγκεντρωτισμού και πειθαρχίας και έχει ως έργο να αστυνομεύει και να κατευθύνει την κοινή γνώμη. Συχνά το μοναδικό αυτό κόμμα κατορθώνει να ελέγχει το κράτος, την Εκκλησία, τον στρατό και την αστυνομία, στα οποία επιβάλλει, σε πολλές περιπτώσεις, τους παραστρατιωτικούς σχηματισμούς του. Χαρακτηριστικά ιστορικά παραδείγματα δ. είναι ο μουσολινικός φασισμός και o χιτλερικός ναζισμός. Η ιστορία όμως του 20ού αι. έχει προσφέρει διάφορες παραλλαγές δικτατορικών καθεστώτων, κυρίως στα νεοϊδρυθέντα κράτη του Τρίτου Κόσμου που δημιουργήθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Στη μαρξιστική θεωρία ο όρος χρησιμοποιήθηκε για να υποστηρίξει την ανάγκη καθιέρωσης μιας επαναστατικής δ. από τις καταπιεζόμενες τάξεις, που θα αποτελούσε τον αναπόφευκτο σταθμό στη μετάβαση σε μία αταξική κοινωνία, βασιζόμενη στη δικαιοσύνη. Σύμφωνα με την ερμηνεία του Λένιν, η ιδέα της δ. του προλεταριάτου είναι απόλυτη, μπορεί να χρησιμοποιήσει την τρομοκρατία, αλλά δεν πρέπει να εγκαταλείπει τον στόχο της που είναι η εγκαθίδρυση –σε μία καθοριζόμενη προθεσμία– της αταξικής κοινωνίας, στην οποία δεν θα υφίσταται πλέον η ανάγκη άσκησης ηγεμονίας από το προλεταριάτο. Τη μορφή αυτής της προσωρινής δ. του προλεταριάτου επικαλέστηκαν για την εγκαθίδρυσή τους τα καθεστώτα στην πρώην Σοβιετική Ένωση μετά τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο και σε άλλες χώρες μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Στην Ελλάδα η δημοκρατική πορεία διακόπηκε αρκετές φορές από δ. Οι πιο πρόσφατες και μακροχρόνιες ήταν του Ιωάννη Μεταξά (4 Αυγούστου 1936) και της 21ης Απριλίου 1967 από ομάδα συνταγματαρχών. Κατά την περίοδο της δικτατορίας 1967-74 στην Ελλάδα, έγινε αναστολή των διατ άξεων του Συντάγματος (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»).

* * *

η (Α δικτατωρεία) [δικτάτωρ]

νεοελλ.

1. καθεστώς που χαρακτηρίζεται από την παράνομη και βίαιη συνήθως συγκέντρωση τής εξουσίας σε ένα μοναδικό πρόσωπο ή μικρή ομάδα ατόμων και την επιβολή αυταρχικού πολιτικού και οικονομικού συστήματος

2. φρ. «δικτατορία τού προλεταριάτου» — μαρξιστικός, λενινιστικός όρος για το πολιτικό σύστημα και τη μεταβατική περίοδο τής ιστορικής εξέλιξης κατά την οποία οι τάξεις τών εργατών και τών αγροτών θα διοικούν το κράτος αποκλείοντας από την εξουσία τις παλιές εκμεταλλεύτριες τάξεις

αρχ.

το αξίωμα τού δικτάτορα.